Yeryüzünde hayat kalitesini olumsuz etkileyen ögelerden birisi de afetlerdir. Kaynağına nazaran birçok tipi vardır. Global sorun iklim değişikliği tesiriyle artan yağış, sel, kuraklık, sıcak ve soğuk hava dalgaları üzere Meteorolojik etmenli Afetler; salgınlar üzere Biyolojik Afetler; volkanik patlama, heyelan ve sarsıntı üzere Jeolojik Afetler bunlardan kimilerine örnek gösterilebilir.
Afetler bir yandan can kaybına yol açarken öbür yandan önemli boyutta mali kayıpları beraberinde getiriyor. Memleketler arası Acil Durum Data tabanı (EM-DAT) 2022 datalarına nazaran son 20 yıllık müddet zarfında yıllık bazda yaklaşık olarak 370 afet yaşanmış, anılan afetler münasebetiyle toplamda 1,3 milyon kişi ömrünü yitirirken 4 milyarı bulan nüfus da olumsuz olarak etkilenmiştir. Afetlerin dünya iktisadı üzerinde oluşturduğu mali kayıp ise 4 trilyon Amerikan dolarına ulaşmış bulunuyor. Ekonomik kayıplar yüksek gelirli ülkelere kıyasla düşük gelirli ülkelerde 4 kat, Dünya Bankası değerlendirmelerine nazaran ülkemizin de yer aldığı üst orta gelirli ülkeler de ise 2 kat daha fazla seyrediyor.
Afetler ortasında en yıkıcı ve ölümcül etkiyi hiç kuşkusuz sarsıntılar oluşturmaktadır. Birleşmiş Milletler Afet Riski Azaltım (UNDRR) Ofisi datalarına nazaran son 20 yıldaki can kayıplarının yüzde 58’si, öteki bir tabirle her 10 kayıptan 6 tanesi sarsıntılar dolayısı ile meydana gelmiştir.
ALINAN TEDBİRLER ARTIYOR
Devletler ve hükümetler doğal afetler nedeniyle oluşan yıkıcı tesirleri azaltmak ve önlemek üzere her geçen gün daha çok gayret sarf etmektedir. Bu noktada, bilhassa 1960 sonrasında mevzunun global boyutta ele alınması gelişmeleri hızlandırmış; 1990 yılında birinci kere, 10 yıllık Doğal Afet Azaltma Aksiyonunu hayata konmuş, takip eden süreçte Yokohama Stratejisi (1994-2005); devamında ise “Ulusların ve Toplulukların Afetlere Dayanıklılığını Artırmak” temel maksadını taşıyan Hyogo Çerçeve Programı (2005-2015) geliştirilmiştir. Son olarak 2015 yılında ise Global Sürdürülebilir Kalkınma Emelleri için belirlenen 2030 yılına kadar Doğal afetlere yönelik atılacak adımları, ziyanları tedbire ve tesirlerini azaltmak üzere Sendai Çerçeve (2015-2030) Programı (Sendai Framework) hayata geçirilmiştir.
Genel manada 1950’lerden bu yana oluşan afet sayısı daima artış gösterirken, global bazdaki tedbire ve tesir azaltma faaliyetlerini içeren Yokohama-Hyogo Aksiyon planlarının aktif olarak devreye alındığı 2000’li yıllardan sonra bir azalış seyretmiştir. Fakat, ne var ki sayısal olarak azalım göstermiş olsalar da nüfus artışı, kentlerin büyümesi üzere etmenler dolayısı ile bu noktalarda oluşan afetlerin tesirleri artış göstermiştir. Etkilenen nüfus, oluşan mali kayıplarda artışlar gözlemlenmiştir.
DEPREM NEDİR, NASIL OLUŞUR?
Depremler, yerin derinliklerinde meydana geldiğinden ötürü her ne kadar tespiti ve varsayımı sıkıntı olsa da gelişen teknoloji ile birlikte fayların pozisyonu, büyüklüğü, taşıdıkları potansiyel güç üzere birtakım bilgilerin temin edilmesi ve kabaca bu afetlerin yıkıcı tesirini tahlil etme ve gerekli tedbirlerin alınması günümüzde mümkün olabilmektedir.
Deprem temel prestiji ile bir sarsıntı, öteki bir deyişle bir titreşim hareketidir. Sarsıntı, Dünya’nın en dış katmanındaki hareketlerden kaynaklanır. Yerküre her ne kadar katı ve sağlam bir yapıda imiş üzere görünse de temelinde o denli değil. Temelde 4 katmandan oluşan yerkürenin en dışında sert bir yer kabuğu, çabucak altında katıya yakın sıcak bir manto, sonrasında sıvı bir dış ve katı bir iç çekirdek yer almaktadır.
Mantonun katı kabuğu ve üst sert katman litosfer ismi verilen bir bölgeyi oluşturur. Litosfer, tüm dünyayı bir yumurta kabuğu üzere saran daima bir kesim değildir. Aslında tektonik plakalar denilen dev puzzle kesimlerinden oluşmaktadır. Tektonik plakalar, akışkan manto katmanı üzerinde sürüklendikçe değişirler. Bu hareketler dünya birinci oluştuğundan beri kesintisiz olarak devam etmektedir. Bu durum yer kabuğunda bir tansiyon oluşturmakta, tansiyonun büyümesi ile de fay ismi verilen kırıklar meydana gelmektedir.
Plakaların (yapboz kesimleri gibi) hareket etmesi bu fayları da harekete, yer değiştirmelerine yol açar. İşte sarsıntı, yer kabuğunun fay sınırı boyunca ani hareket etmesidir. Bir dalga, titreşim hareketidir. Suya atılan bir taşın oluşturduğu dalgalar üzere. Hasebiyle tesirleri en çok merkez üssünde (depremin başladığı yer) görülmekle birlikte kimi vakit yüzlerce, kimi vakitlerde ise binlerce kilometre aradan hissedilebilir. Nasıl ki bir cetveli bükerseniz, içinde güç birikir. Fazla bükerseniz; cetvel çatlar/kırılır, kırılan kesimlerde oluşan sallanma ve ses bir nevi güç boşalımıdır. Sarsıntı hadisesinde gerçekleşen olay tam da budur.
Depremin büyüklüğü logaritmik olarak ölçülür. Örneğin; 7 büyüklüğündeki bir sarsıntı 6 büyüklüğündeki bir zelzeleden 10 kat daha büyüktür. Açığa çıkan güç de 30 kat daha fazladır. 7 şiddetindeki bir sarsıntı 5 şiddetindeki sarsıntıdan 100 kat daha büyük, 900 kat daha fazla güç açığa çıkar.
DÜNYAMIZ ZELZELE TEHDİDİ ALTINDA
Dünyada 3 büyük sarsıntı jenerasyonu bulunuyor: Bunlardan birincisi dünya genelinde oluşan sarsıntıların yüzde 90’ının (şiddetli zelzelelerin ise yüzde 81’inin) gerçekleştiği ve Ateş Çemberi olarak anılan Pasifik Neslidir. Şili, Japonya, Meksika üzere ülkeler burada yer alır. İkinci sırada ise ülkemizin de yer aldığı Akdeniz-Himalaya Jenerasyonu yer alırken üçüncü jenerasyon ise ve son olarak Atlantik Sarsıntı Jenerasyonu olarak anılmaktadır.
Kayıtlara geçmiş en ölümcül zelzele 830.000 kişinin vefatı ile sonuçlanan 1556 tarihli Shaanxi (Çin) sarsıntısıdır. Çok büyük yıkıma yol açan bu zelzele Mercalli Ölçeğine nazaran IX (dokuz) şiddetinde bir zelzele idi. Tekrar 1976 yılında, Çin’de gerçekleşen ve 240.000-655.000 hayat kaybına yol açan Tangsan Zelzelesi, 20. yüzyılın en yıkıcı zelzelesi olmuştur.
1960 yılında Şili’de gerçekleşen ve tarihte kaydedilen en büyük sarsıntı olan 9,4-9,6 büyüklüğündeki zelzele, keza 1964 yılında Büyük Alaska Sarsıntısı olarak bilinen 9,2 şiddetindeki sarsıntı en yıkıcı zelzeleler ortasında yer alıyor.
Bu mega zelzeleler ortasındaki en ölümcül olanı ise 2004 yılında Hint Okyanusunda gerçekleşen 9,1 şiddetindeki zelzele, Sumatra Zelzelesi olarak da isimlendirilen sarsıntı, 280.000 kişinin vefatına yol açmıştır. Bu sarsıntıda yeryüzüne çıkan güç 1500 Hiroşima atom bombasına muadil düzeyde idi. Toplam güç ise 550 milyon Hiroşima atom bombası yahut ABD’nin 2005 yılındaki tüketimini temel aldığımızda ABD’nin 370 yıllık güç tüketimine muadil ölçüde idi.
AFETLER DİYARI TÜRKİYE
Ülkemiz pozisyon prestiji ile dünyanın değerli fay çizgilerinin geçtiği, yeryüzünde ikinci en çok zelzelelerin yaşandığı Akdeniz-Himalaya Sarsıntı Neslinde bulunuyor. Son çeyrek asırlık yakın tarihe baktığımızda; Gölcük, Düzce, Bingöl, Van, İzmir, Elâzığ ve Kahramanmaraş merkezli vilayetlerde gerçekleşen sarsıntılar bir yandan binlerce canımızı alırken öte yandan da büyük hasarlara yol açmıştır.
Diğer taraftan global sorun iklim değişikliğinin de en çok etkilediği alanlardan biri olan Akdeniz Havzasında yer alması afetler karşısındaki kırılganlığını artırmakta; afetlerin sayı, şiddet ve tesirlerinde yükselişe yol açmaktadır. Kuzey kısımlarımızda yaşanan ağır yağış etmenli seller, güney ve iç kesitlerdeki kuraklıklar, dalgalarının yol açtığı ve tarihimizdeki en büyük orman yangınları, Marmara Denizini ablukaya alan deniz salyası bu afetlerden kimileri olarak gösterilebilir.
Afetlerin ekonomimize tesiri de epey yüksek seyretmiştir. Son 60 yıllık dataları göz önüne aldığımızda, afetlerin ülkemiz iktisadına direkt yahut dolaylı olarak tesiri, GSMH’nin yüzde üçüne tekabül ederken, 1980-2018 devrinde gerçekleşen afetlerin yol açtığı ekonomik kaybımızın ise 26 Milyar Amerikan dolarını aşmıştır.
Tüm dünyada olduğu üzere ülkemizde doğal afetler bazında en yıkıcı etkiyi zelzeleler göstermektedir. Türkiye Afet Bilgi Bankası (TABB) kayıtlarına nazaran ülkemizde son 120 yıllık mühlet zarfında oluşan afetlerden toplamda 100.000 can kaybı yaşanmıştır. Yaşanan can kayıplarının yarısı ne yazık ki yalnızca 2 tane büyük zelzelede oluşmuştur. Bunlardan birincisi 1939 yılında Büyük Anadolu Zelzelesi olarak anılan ve 33.000 canımızı yitirdiğimiz Erzincan Zelzelesi olurken oburu 17 Ağustos 1999 tarihinde yaşanan ve 18 bin kayıp yaşadığımız Marmara Sarsıntısı olmuştur.
Yine TABB’a nazaran yaşanan afetler münasebetiyle 108 bin yapı yıkılırken, 600 bin adeti ağır hasarlı (diğer bir tabirle kullanılamaz hale gelen yapı) olmak üzere toplamda 1,3 milyon yapı hasar görmüştür.
VE ASRIN FELAKETİ
2020 yılında arka arda gerçekleşen İzmir ve Elâzığ zelzelelerinin izlerini tam silemeden bu sefer de 6 Şubat sabahına 11 vilayetimizi etkileyen tarihte eşine çok az rastlanır bir sarsıntı afetiyle uyandı.
6 Şubat 2023 tarihli sarsıntılar ülkemiz tarihindeki en yıkıcı afetlerden biri olarak kayıtlara geçmiştir. Bilhassa de 9 saat üzere kısa bir mühlet ile gerçekleşen 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki zelzeleler karada görülen seçkin zelzeleler olarak değerlendirilmiştir. Karada olması ve yüzeye yakın olmaları hasebiyle sığ sarsıntılar olarak nitelendirilen bu afette kırılan fayın uzunluğunun yanında 2 dakikayı bulan sarsıntı müddetinin uzunluğu da yıkımı ve tesir alanını artıran özellik göstermiştir.
AFAD değerlendirmelerine nazaran sarsıntı dolayısı ile ortaya çıkan güç Hiroşima atom bombasının 2 bin katından daha büyük olmuş, böylelikle 9,1 büyüklüğündeki Sumatra Sarsıntısından çıkan güçten daha fazla bir boşalma gerçekleşmiştir.
Bununla birlikte taban morfolojisi de sarsıntının yapılara iletilmesinde kıymetli bir rol oynamaktadır. Sert yerlerde dalgalar sönümlenerek üst yapılara daha hudutlu bir biçimde aktarılırken alüvyon yapılı yumuşak tabanlar zelzele dalgalarını güçlendirerek yapılara iletmekte, bu durum da yıkıcılığı artırmaktadır.
Depremlerin yıkıcı tesirini gösteren bir parametre olan ve en yükseği XII (12) olan Değiştirilmiş Mercalli Şiddet Ölçeğine (The Modified Mercalli Intensity Scale) nazaran 7,7’lik sarsıntı XI; 7,6’lık sarsıntı ise X olarak yıkıcı tesire yol açtığı hesaplanmıştır. Bilhassa Hatay, Adıyaman ve Malatya ve Gaziantep (Nurdağı ve Islahiye) üzere yüksek ziyan gören bölgelerdeki hasarın oluşmasında yumuşak dokuya sahip taban tesirli olmuştur.
AFAD değerlendirmelerine nazaran toplamda 11 ili etkileyen bu afet 120 bin kilometre kare alanda tesir göstermiş, yaşanan sarsıcı afetlerden bölgede yaşayan yaklaşık 15 milyon nüfus etkilenmiştir. Şu ana kadar 50 bini aşan insanımız ebediyete irtihal ederken 107 bini aşkın insanımız da yaralanmıştır.
2,1 milyon yapı üzerinde yapılan hasar tespit çalışmaları sonuçlarına nazaran büyük bir çoğunluğu 99 öncesi standartlara nazaran inşa edilmiş 38 bin yapının yıkılmış olduğu, 19 bin yapının tehlike arz ettiğinden hemen yıkılması gerektiği, 200 bin yapının ağır hasar aldığı, 48 bin yapının ise orta hasarlı olduğu tespit edilmiştir. Bunun yanında kentlerin altyapısında da büyük hasarlar oluşmuş, bilhassa de hayati ehemmiyete haiz su, atıksu ve güç iletim çizgileri da bu büyük afetten nasibini almıştır.
Yaşanan sarsıntılar sonucunda maddi açıdan da büyük kayıplar oluşmuş, Dünya Bankası üzere milletlerarası kuruluşların yanında Hazine ve Maliye Bakanlığı değerlendirmelerine nazaran de afetin ülke iktisadına tesiri 100 milyar Amerikan dolarını bulmuştur.
İZLER SİLİNİYOR
Orman yangınları, seller ve başka sarsıntılar üzere yaşanan her afette olduğu üzere bu asrın felaketinde de devlet ile millet bütünleşmiş, Burada 2009 yılında kurulan Afet ve Acil Durum Başkanlığı (AFAD) uyumunda, yeniden 2014 yılında hazırlanan “Ulusal Afet Müdahale Planı (TAMP)” kapsamında tüm aktörler alanda bulunmuş, büyük bir özveriyle çalışarak afetin izleri silinmeye çalışılmıştır.
İlk andan itibaren arama-kurtarma faaliyetlerine özel kıymet verilmiş, ortalarında yurtdışı ve STK temsilcilerinin de yer aldığı, 35 bini aşkını arama-kurtarma olmak üzere gönüllülerle birlikte 650 bini aşan işçi özveriyle çalışmıştır. Bölgeden ayrılmak isteyen vatandaşlarımıza kara-deniz ve havayolu ile ulaşım takviyeleri sunulmuş, kendi araçları ile ayrılmak isteyen vatandaşlarımıza da yakıt dayanağı sunulmuştur.
Günlük 120 milyonu bulan öğün ile beslenme takviyesinin yanında sayıları 800 bine yaklaşan çadır ve 80 bine ulaşan konteyner üzere barınma imkanları ile birlikte sayıları 30 bini bulan taşınabilir duş-wc ile 9 bin civarındaki çamaşır-kurutma makinesi üzere sıhhat ve hijyen imkanları sunulmuş, açılan toplumsal marketler yoluyla vatandaşlarımızın temel muhtaçlıkları azami derecede giderilmeye uğraş gösterilmiştir. Bununla birlikte tüm afetzedeler için psikososyal takviyeleri verilmiş ve genç yavrularımızın eğitimleri için de imkanlar seferber edilmiş, esnaflar için de süreksiz işyerleri yapılarak ticaretin, hayatın ve hareketliliğin devamı sağlanmıştır.
ENKAZ KALDIRMA ARALIKSIZ SÜRÜYOR
Depremin etkilediği 11 vilayetimizde arama-kurtarma çalışmalarının bitmesine müteakip süratle enkaz kaldırma ve tehlike arz eden binaların yıkımına başlanmıştır. Birinci etapta kamu (Karayolları, DSİ gibi) eliyle yürütülen çalışmalara özel kesimden de gönüllülük ismi altında takviyeler verilmiş, lakin bilhassa Adıyaman, Malatya, Kahramanmaraş ve Hatay üzere yıkımın yüksek seyrettiği kent merkezlerinde oluşan alanlarda ek güce muhtaçlık duyulmuş, bu noktada alanında uzman yıkım firmaları sürece dahil edilerek çalışmalar hızlandırılmıştır.
Yalnız biliyoruz ki bu atıklar elektronikten plastiklere, mobilyadan metallere kadar çok bileşenli ve ekonomik pahası yüksek içeriğe sahipler. Bu prestijle, birinci olarak oluşan yıkıntı atıklarının (moloz) süreksiz olarak depolanacağı alanlar belirlenmiştir. Bu alanlarda biriktirilen atıklar çeşitlerine nazaran ayrıştırılarak bedel zincirine katılacak, kalan bakiye atıklar ilgili mevzuatta belirlenen (zemin sızdırmazlığı vb) standartları sağlayan kalıcı depolama alanlarına sevk edilerek bertaraf edilecektir.
Geçici depolama bölgeleri belirlenirken ulaşılabilirlik, alıcı ortamlara aralık, ziraî alan ve su kütlelerine uzaklık üzere birçok kıstas göz önüne alınmış, bu noktada; DSİ, tarım ve belediyeler üzere kıymetli ünitelerin de görüşleri alınarak alanlar belirlenmiştir. Seçilen noktaların büyük çoğunluğu halihazırda ilgili büyükşehir ve ilçe belediyelerince inşaat ve hafriyat döküm alanları olarak kullanılan yahut terk edilmiş taş ocakları üzere alanlardan oluşuyor.
Geçici depolama alanlarında güvenliği tesis etmek üzere 7/24 asıllı olarak kolluk kuvvetleri görevlendirilmiş, bununla birlikte her araç giriş çıkışı kayıt altına alınmakta, fiziki açıdan da güvenliği sağlamak üzere TOKİ marifetiyle alanların etrafı güvenlik çitleri ile kapatılmıştır.
Gece-gündüz aralıksız bir biçimde devam eden çalışmalar sonucunda Hatay üzere kimi vilayetlerimizde günlük 15 bini bulan kamyon trafiğine ulaşılmış, 500 bini aşan sefer yapılmıştır. Yalnızca Hatay vilayetinde oluşan bu taşıma trafiğindeki kamyonları uç uca eklediğimizde yurdumuzun en doğusu ile en batısını 3 kez saracak uzunluğa sahip bir trafiği söz ediyor. Süreksiz depolama alanlarında ekonomik pahası olan atıkların ayrıştırılarak geri kazanımı için de teknik şartnamelere hazırlanmıştır.
Antakya üzere büyük bir tarihi dokuya sahip bölgelerimizde yer alan taşınır ve taşınmaz kültür varlıklarının da ayrıyeten güvenliği sağlanmış, bu alanların yine ihya ve inşa süreçlerinde kıymetlendirilmesi kapsamında özel olarak koruma edilmiştir.
ÇEVRESEL İZLEMELER YAPILIYOR
Afetin izleri silinirken ekolojik açıdan da değerli çalışmalar yürütülmekte olup bu noktada çevresel izlemeler (hava kalitesi, su kalitesi vb) kıymet verilen mevzuların başında geliyor. Bu prestijle birinci olarak bölgede sabit olan istasyonlara ek olarak taşınabilir hava kalitesi izleme istasyonları kurulmuş, bunlardan birisi en çok çalışmanın yapıldığı merkez alanda, bir başkası de buraya en yakın konteyner kent üzere süreksiz barınma alanlarının olduğu noktalara konumlandırılmıştır. Datalar günlük tahlil edilmekte pahalara nazaran aksiyonlar alınmaktadır. Dileyen her vatandaşımızın bu sonuçlara havaizleme.gov.tr yahut taşınabilir uygulamalardan ulaşması da mümkündür.
Nadiren de olsa çalışmaların ağır olduğu noktalarda hava kalitesi endeksi orta düzeylere çıkabiliyor. Burada bir olumsuzluk yaşanmaması ismine enkaz kaldırma, yıkım ve süreksiz döküm alanlarında vazife yapan işçiye tekrar Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığınca N95 olarak tabir edilen toz maskeleri dağıtılmıştır. Yeniden gerek yıkım gerek enkaz kaldırma gerekse de süreksiz depolama alanlarında tozumanın önlenmesi emeliyle arazöz ve tankerlerle sulamanın yanında, toz bastırma sistemleri de faal olarak kullanılıyor. Asbest noktasında da Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ile Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanlığı iştirakinde alınan örneklerde rastgele bir asbest izine rastlanılmamıştır.
Öte yandan, yağışlar dolayısı ile atıkların Asi ırmağı üzere su kaynaklarına tesiri için de tertipli numuneler alınmakta ve izleme çalışmaları yürütülmektedir. Burada da şimdi bir olumsuzluk görülmemiştir.
1950’DEN BU YANA DÖNÜŞÜM SÜRECİ
1950’den sonra ülkemizde kentlere yapılan göçler konut stokunu gözler önüne sermiş, arz talep istikrarı sağlanamayınca halk kendi tahlilini üretmiş ve gecekondulaşma başlamıştır. Bunları önlemek ismine birinci olarak “Gecekondu Yasası” çıkarılmış, takip eden süreçte ise 1960’larda, “Kat Mülkiyeti Kanunu” uygulamaya konulmuştur. Bu düzenleme ile tıpkı binada çok sayıda konut yapılabilmesinin önü açılmıştır. 1980’li yıllarda kamu eliyle konut yapılmasını temin etmek üzere Toplu Konut Yönetimi Başkanlığı (TOKİ) kurulmuş, fakat tesiri hudutlu kalmıştır.
1999 Marmara Sarsıntısı sonrası ise sarsıntıya güçlü konutların inşası için yeni standartlar geliştirilmiştir. Yeniden bu devirde ülkemiz sarsıntı sonrası hasarların giderilmesi için halk ortasında zarurî zelzele sigortası olarak bilinen DASK ile tanışmıştır.
2000 sonrasında ise kentlerin dönüşümü için atılan adımlar çoğalmış, birinci olarak 2002 yılında ortaya konulan “Planlı Kentleşme ve Konut Üretim Seferberliği” ile TOKİ’nin aktifliği de artırılmış ve yalnızca 2002-2011 yılları ortasında 500.000 konut yapılarak hak sahiplerine teslim edilmiştir. Tekrar birinci sefer bu devirde, 2004 yılında Meclis’e “Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Kanunu Yasa Tasarısı” bir yasa tasarısı sunulmuş, 5393 sayılı Belediye ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunları çıkarılmış, lokal idarelere kentsel dönüşüm yapabilme imkânı tanınmış, ne var ki faal olarak kullanıldığı görülmüştür.
Akabinde Cumhurbaşkanımız Sayın ERDOĞAN tarafından iktidarı kaybetme değerine ülkemizde kentsel dönüşümün yapılacağı, riskli alanların yenileceği muştusu verilmiş ve takip eden süreçte de kamuoyunda “Kentsel Dönüşüm Yasası” olarak bilinen 6306 sayılı “Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun” yürürlüğe girmiş ve tıpkı vakitte bir seferberlik olarak ilan edilmiştir.
“Kentsel Dönüşüm Seferberliği” başlamış ama ne yazık ki hedeflenen muvaffakiyet sağlanamamıştır. Çünkü, dönüşümde faal birçok aktör var. Bahis can ve mal güvenliğinden fazla gelir kaygısına/beklentisine dönüşünce ilerlemeler kısıtlı kalmış, burada tekrar hiyerarşi ve bürokrasiden kaynaklanan meseleler gün yüzüne çıkmıştır. Bilhassa de lokal idareler bazında. Kentsel dönüşümün ana aktörlerinden birisi olan lokal idarelerin hususa gereğince eğilim göstermemeleri sürecin önündeki en büyük pürüz olmuştur.
Halbuki, bu mevzu artık bir afet diyarı olan ülkemiz için ölüm-kalım sıkıntısı. Günübirlik siyasetle geçiştirilecek bir husus değil. Etraf ve iklim üzere siyaset üstü bir mevzu.
2018’deki Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ile yenilikler arka arda gelmiş, TOKİ ve Lokal İdareler Etraf ve Şehircilik Bakanlığına bağlanmış, böylece bürokrasi azaltılmış ve ilerlemeler hızlandırılmıştır. Takip eden yılda da daha güçlü gayeleri içeren “Kentsel Dönüşüm Strateji Dokümanı ve Hareket Planı” hazırlanarak uygulamaya koyulmuştur.
Yeni yapılanma kısa müddette meyvelerini de vermiş, Manavgat orman yangını, Giresun dereli sel afeti, İzmir ve Elâzığ sarsıntıları üzere yaşanan birçok afette ziyan gören konut ve ticari yapılar çok kısa müddette tamamlanarak hak sahiplerine teslim edildiği üzere yeni meskenim, yeni işyerim, dönüşümde yarısı bizden üzere projeler geliştirilerek dönüşüm süreci hızlandırılmıştır.
Yaşanan tüm zorluklara karşın son 20 yirmi yıllık süreçte 1,2 milyonu TOKİ vasıtası ile olmak üzere 3,4 milyon konutun dönüşümü sağlanmış, 10 milyonu aşan yeni konutun imaliyle vatandaşlarımıza inançlı ömür alanları sunulmuştur.
ŞİMDİ İNŞA VE İHYA DÖNEMİ
Tarihte eşi benzerine az rastlanan ve ülke tarihimizin en büyük felaketi olan afetin yaraları süratle sarılıyor. AFAD uyumunda hazırlanan Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP) kapsamında tüm ilgili taraflar büyük bir özveriyle hareket ediliyor.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı olarak afetlere dirençli kentlerimizin tekrar inşa ve ihya süreci noktasında etkin hareket ediyor, büyük afetin üzerinden şimdi 2,5 ay geçmiş olmasına karşın 11 vilayetimizde TOKİ ve Yapı İşleri Genel Müdürlüğü marifetiyle 100 bini aşkın konutun temeli atılmış durumda. 319 bin tane konut önümüzdeki 1 yıllık mühlet zarfında tamamlanmak üzere 143 bini köy tipi konut ve 507 bin tanesi de merkez alanlarda inşa edilecek konut olmak üzere toplam da 650 bin konut tamamlanarak hak sahiplerine teslimi yapılacaktır. Büyük afetten yalnızca 76 gün sonrasında Gaziantep’in Nurdağı ilçesinde kimi köy tipi konutların tamamlanması devletimizin bu noktadaki azmini ve samimiyetini gözler önüne sermiştir. Bu alanlarda konut dışında toplumsal donatılar, eğitim/sağlı/ticari/kamu üzere hizmet için de inançlı yapılar inşa edilecek, altyapı ve üstyapı donatıları da yapılarak bütünlük sağlanacaktır.
Unutulmaması gereken öteki bir tehlike de yanı başımızda duran iklim krizi. Yıkıcı tesirlerini her geçen gün daha sert bir formda yaşadığımız; sıcak hava dalgalarının yaygınlaştığı, kurak devirlerin arttığı, bu durumun bir yandan mega orman yangınlarına kapı ortalarken başka yandan da ziraî üretim başta olmak üzere besin tedarik zincirinde kırılmalara yol açacağı aşikâr. Dolayısı ile iklim değişikliği ile çaba ve ahenk kapsamında kendimizi geliştirmemiz, altyapımızı bu minvalde güçlendirmemiz gerektiği bir gerçek olarak karşımızda duruyor.
Ülkemiz Ülkelerin insani krizlere maruz kalma, krizlerden etkilenme ve bu çaba kapasitesini gösteren Memleketler arası INFORM Risk Endeksi 2023 bedellerine nazaran 4,7 puanla orta risk düzeyindedir. Her ne kadar 2018 yılında 5 puanla yüksek risk düzeyinde yer almakta iken atılan başarılı adımlarla günümüzde bu 4.7 düzeyine çekilerek orta risk düzeyine gelmiş olsa da hala atılması gereken adımların olduğu aşikâr.
Ülkemizde hayli eski bir yapı stoku bulunmaktadır. 1,5 milyonu yalnızca Megaşehir İstanbul’da olmak üzere ülke genelinde toplamı 6,7 milyona ulaşan acil dönüşümü gereken konut sayısı bunun bariz bir örneği. Bu durum çabuk bir dönüşümü mecburî kılmaktadır.
Bununla birlikte 2030 BM Sürdürülebilir Kalkınma Emellerinden bir tanesi de Sürdürülebilir Kentler. Kentlerimizin yalnızca barınmayı değil, ulaşım, eğitim, sıhhat ve ekonomik istikametten de kendi kendilerine kâfi olabilecek düzeye gelmeleri lazım. Bu noktada birinci ele almamız gereken bahis kentsel dönüşüm, kentin bütüncül dönüşümü.
Afetlere direnç sağlamak üzere öncekilerle birlikte büyük ve kıymetli bir adım daha atılmış ve Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığımız uhdesinde geliştirilen ve ortalarında her alanda uzman akademisyenlerin de yer aldığı “Türkiye Ulusal Risk Kalkanı (TURK) Modeli” için kollar sıvanmış, bu noktada çalışma kümeleri oluşturulmuş ve çalışmalara başlanmıştır. Burada bilhassa yer etütleri, mikro bölgeleme üzere daha hassas çalışmalar yapılarak yer kaynaklı riskler minimize edilecektir. Bununla birlikte çevresel etmenler de göz önüne alınarak bisikletli ulaşım, sıfır atık uyumlu, pak gücün kullanımı, bölgesel ısıtma üzere daha efektif sistemlerin kullanılması da önceliklendirilerek 2053 net sıfır emisyon maksadı ile uyumlu hareket edilecektir.
Bütüncül risk idaresini temel alan TURK Modeli ile ülkemizi her türlü afete, felakete, tehdide karşı tüm boyutlarıyla hazırlayacak; yatay mimariye sahip kentlerimizin tarihi, kültürü ve sosyolojisine uyumlu biçimde yine ayağa kaldırılmasını ve ihya edilmesine yönelik el birliğiyle çalışmalar yürütülecek; 2053 net sıfır yolunda sürdürülebilirliğin, kalkınmanın, pahaların, bilimin, istikbalin Yüzyılına, hasılı Türkiye Yüzyılında dirençli kentlere “merhaba” diyeceğiz.
