Emekli asker Cihangirli Ali Selahattin Beyefendi ile Eğridereli Hüsniye Hanım’ın oğlu olan Sabahattin Ali, 25 Şubat 1907’de Bulgaristan’da, Gümülcine Sancağı’na bağlı Eğridere şimdiki ismiyle Ardino ilçesinde dünyaya geldi.
Sabahattin Ali, 1. Dünya Savaşı nedeniyle 1914’te babasının tekrar askere alınmasının akabinde ailesiyle Çanakkale’ye yerleşti. 1918’e kadar savaşın olduğu bölgede kalmak Ali’yi epeyce etkiledi.
Geçim derdi ve aile içerisindeki huzursuzluklarla çocukluk periyodunu geçiren usta müellif, birinci eğitimini Üsküdar’daki Füyuzat-ı Osmaniye Mektebi’nde aldı.
ÖĞRETMEN OKULUNDA KISSA VE ŞİİR DENEMELERİNE BAŞLADI
Ali, Çanakkale’ye yerleştikten kısa müddet sonra Çanakkale İbtidai Mektebi’ne girdi. Okul, savaş nedeniyle öğretmensiz kalarak kapansa da babası ve öteki subayların yardımıyla tekrar açıldı. Türkçe derslerini Ali’nin babası Selahattin Beyefendi verdi.
İlk tahsilin akabinde Edremit İdadi Mektebi’nden mezun olan usta edebiyatçı, Balıkesir’deki Muallim Mektebi’ne kaydoldu.
Öğretmen okulundayken babasının teşvikiyle kıssa ve şiir denemelerine başlayan Ali, bir yandan da okul gazetesi çıkardı.
Sabahattin Ali, eğitiminin 3. yılında İstanbul Muallim Mektebi’ne geçiş yaptı.
1927’DE İSTANBUL MUALLİM MEKTEBİ’NDEN MEZUN OLDU
İstanbul Muallim Mektebi’ndeki edebiyat öğretmeni Ali Canip Prosedür’ün teşvikiyle mecmualara öykü ve şiirler gönderen, okul müsamerelerine katılan Ali, babasının kalp krizi nedeniyle vefat etmesi üzerine, “Babam İçin” isimli şiiri kaleme aldı. Bu şiir daha sonra Orhan Seyfi’nin yönettiği “Güneş” mecmuasında yayınlandı.
İlk büyük dostlukları İstanbul’da öğretmen okulunda öğrenciyken filizlenen Sabahattin Ali’nin, kadim dostu Pertev Naili Boratav ile uzun yıllar mektuplaştığı ve içini döktüğü Ayşe Sıtkı, okul arkadaşları ortasındaydı.
Sabahattin Ali, 1927’de Muallim Mektebi’ni tamamlayarak Yozgat Merkez Cumhuriyet İlkokulu’na öğretmen olarak atandı. Yozgat’ta İstanbul’daki toplumsal etrafının tersine yalnız kalan Ali, kendisini yazmaya ve okumaya verdi.
Öğretmenlik vazifesinde bir yılı tamamladıktan sonra Ulusal Eğitim Bakanlığının yabancı lisan öğretmeni muhtaçlığı nedeniyle açtığı, yurt dışında lisan eğitimi imtihanını kazanan Ali, Almanya’ya giderek Potsdam ve Berlin’de eğitim gördü.
Usta edebiyatçı, Alman edebiyatının yanı sıra Rus edebiyatına da ağırlaşarak, bilhassa Ivan Turgenyev, Maksim Gorki ve Knut Hamsun üzere isimlerin yapıtlarını okudu.
Komünizm söylemlerinde bulunduğu gerekçesiyle tutuklandı
Yaşadığı tatsız bir olay sebebiyle Almanya’dan Türkiye’ye dönen Ali, bir süre İstanbul’da Yüksek Muallim Mektebi’nde, arkadaşlarının yanında, Nihal Atsız, Nihat Sami Banarlı ve Pertev Naili Boratav’la birebir yatakhanede kaldı.
Ali, 1930’da Gazi Enstitüsü’nde açılan yabancı lisan imtihanlarına katıldı ve Aydın Ortaokulu’na Almanca öğretmeni olarak atandı. Burada komünizm söylemlerinde bulunduğu gerekçesiyle hakkında soruşturma açılan muharrir, ayrıntılı bir tahkikat yapılması maksadıyla tutuklandı.
Aydın Hapishanesi’nde 9 Eylül 1931’e kadar kalan Sabahattin Ali, başından geçenleri, Ayşe Sıtkı İlhan’a yazdığı mektuplarda anlattı. Bu müddette muharrir kimliğini geride bırakmayan Ali, daha sonra yazacağı hikayeler için de materyal biriktirdi.
Aydın’da öğretmenliğe başlamadan evvel Nazım Hikmet’in çalıştığı “Resimli Ay” mecmuasına giden müellif, orada hem Zekeriya-Sabiha Sertel çiftiyle hem de Nazım Hikmet’le tanıştı. Muharrir birebir vakitte birinci kıssası olan “Bir Orman Hikayesi” yapıtını bu mecmuada yayınladı.
Usta edebiyatçı, beraatinden sonra Konya Ortaokulu’nda Almanca öğretmeni olarak vazifeye başladı. Konya’daki günlerini, “Bir Skandal” isimli yapıtında anlatan muharrir, yalnızlığını ve yaşadığı his karmaşasını okuruyla paylaştı.
Sabahattin Ali, aşık olduğu Melahat Hanım’a şiirler yazdı ve bu hislerle katıldığı bir toplantıda okuduğu hicviyede, memleketin yönetiminde olanlara ima ve tahkirde bulunduğu savıyla tekrar tutuklandı. Bir yıllık mahkumiyeti, temyiz mahkemesinin aleyhinde karar vermesi üzerine 12 aydan 14 aya çıkarıldı.
Cezasının dört ayını Konya Cezaevi’nde geçiren muharrir, 6 ayını geçirdiği Sinop Cezaevi’nde, daha sonra bestelenerek unutulmayan müzikler ortasına giren “Aldırma Gönül” ve “Hapishane Şarkısı” isimli yapıtını kaleme aldı.
POSTA YOLUYLA NİŞANLANDI
Ali, erken tahliye edilerek 29 Ekim 1933’te cezaevinden çıkınca Ulusal Eğitim Bakanlığına başvurarak öğretmenlik mesleğine geri dönmek istediğini belirtti.
Öğretmenliğe Ankara 2. Ortaokulu’nda devam eden muharrir, 1932’de İstanbul’da bir yakınlarının vasıtasıyla tanıştığı Aliye Hanım’la mektuplaşmaya başladı. Aliye Hanım ile Sabahattin Ali, posta yoluyla nişan taktı, 16 Mayıs 1935’te evlendi.
Başarılı edebiyatçı, 1937’de yedek subay olarak askerlik misyonunu tamamladı, 30 Eylül 1937’de kızı Filiz dünyaya geldi.
İdeal bir eş ve sevecen bir baba olan Ali, kızının doğumunun akabinde, bugün hala en çok okunan ve birçok lisana çevrilen “Kuyucaklı Yusuf” ile “Kürk Mantolu Madonna” romanlarını kaleme aldı. Siyasetle da içli dışlı olan Ali, çeşitli telaffuzlar münasebetiyle öğretmenlik vazifesinden tekrar alındı.
“İÇİMİZDEKİ ŞEYTAN” ROMANI SİYASİ TARTIŞMALARA NEDEN OLDU
Usta edebiyatçı, 1938’de “Çaydanlık” ve “Arap Hayri”, 1939’da “Isıtmak İçin” ve “Uyku” öykülerini, 1940’ta “Selam” ve “Bir Mesleğin Başlangıcı” öykülerini yazdı. “İçimizdeki Şeytan” romanı 3 Nisan-29 Haziran 1939’da Ulus gazetesinde tefrika edildi. Roman yayınlandıktan sonra pek çok siyasi tartışmaya neden oldu.
Ali, 1941-1943’te yazdığı “Bir Konferans”, “Yeni Dünya”, “İki Kadın”, “Sulfata” ve “Hasan Boğuldu” isimli öykülerini “Yeni Dünya” kitabında topladı.
Milli Eğitim Bakanlığı Yayın Müdürlüğünde memur, Ankara Devlet Konservatuvarında ise tercüman ve dramaturg olarak da çalışan usta edebiyatçı, Nihal Atsız’ın hakkında yazdığı bir yazıya karşı dava açtı. Davayı 1944’te kazanmasına karşın reaksiyonlardan kurtulamayan Ali, duruşmalar sonunda Ulusal Eğitim Bakanlığınca vazifesinden alındı.
1945’TE GAZETECİLİK YAPMAYA BAŞLADI
İstanbul’da 1945’te gazetecilik yapmaya başlayan Ali, “Tan Gazetesi” olayları sırasında, fıkralar yazdığı “La Turquie” ve “Yeni Dünya” gazeteleri tahrip edilince işsiz kaldı.
“Yurt ve Dünya”, “Yeni Türk” ve “Tercüme” mecmuası üzere yayın organlarında yazılar kaleme alan usta muharrir, Aziz Nesin ve Rıfat Ilgaz’la siyasal mizah mecmuası “Marko Paşa”yı 1946’da çıkardı. Bu mecmuayı, “Malum Paşa”, “Merhum Paşa” ve “Öküz Paşa” üzere yeniden siyasal içerikli mizah mecmuaları takip etti.
Yayınlardan birinde “Adalet Koridorlarında” isimli yazısıyla yine tutuklanan ve 3 ay mahpus yatan Sabahattin Ali, bu devir İstanbul’da hem maddi hem de manevi taraftan zorluklar yaşadı.
Siyasi baskılardan uzak kalamayacağı, hür iradesine dayalı yayın hayatını sürdüremeyeceği fikriyle yurt dışına çıkmak isteyen, lakin pasaport yasağından ötürü insan kaçakçılarıyla anlaşarak hudut dışına çıkmayı planlayan müellif, tanıştığı Ali Ertekin’le 31 Mart 1948’de Kırklareli’ne yola çıktı.
Bulgaristan hududunda 16 Haziran 1948’de bir çobanın bulduğu cesedin Sabahattin Ali’ye ilişkin olduğu tespit edildi. Ali Ertekin, daha sonra cinayeti işlediğini itiraf etti.
Ormanda tanınmaz halde bulunan cesedin müellif Ali’ye ilişkin olduğu ve 2 Nisan 1948’de vefat ettiği kayıtlara geçti.
Eşi Aliye Ali, bu duruma ait yaptığı bir açıklamada şunları kaydetmişti:
“Sabahattin yeterli yürekli, insanları çok seven biriydi. Yıllardan beri ebediyen dama taşı üzere oynanan sanata verdiği emek, polisçe devamlı huzursuz edilmesi sonlarını yormuş olacaktı ki kaçma teklifi ona cazip gelmişti. Romanlarını rahat bir baş ile yazabilme düşü, başını dinlemek istediği bir yer yahut bir memleket aratıyordu ona herhalde.”
SABAHATTİN ALİ’NİN EDEBİ KİŞİLİĞİ
Şiirlerini hece vezniyle yazan Ali, edebiyat dünyasına şiirleriyle adım attı. Halk şiirinin tesirinin hissedildiği yapıtlarını kaleme alırken, hikaye ve romanlarında olduğu üzere toplumsal gerçekçilik yaklaşımıyla hareket eden Ali, şiire yaklaşımını 1938’de bir söyleşide, “Bence şiirin eskisi yenisi yoktur. Düzgün şiir, kesinlikle ki beşere bir şey ek eder. Bu şey bazen tez olur, bazen bizim manen daha genişlememizi temin eden bir heyecan olur” sözleriyle lisana getirmişti.
Şiirlerini yazarken sade bir üslup kullanarak, daha geniş bir okuyucu kitlesi hedefleyen usta edebiyatçı, hikaye ve romanlarında toplumsal gerçekçiliği ön planda tutarak, bu doğrultuda bahisler belirledi ve hayatın içinden karakterleri seçti.
“Benim kanaatimce sanat, beşere insanı ve hayatı ve bunların manasını öğretmekle muvazzaftır.” kelamlarıyla sanat anlayışını özetleyen Sabahattin Ali, Türk edebiyatına kazandırdığı yapıtlarla büyük beğeni topladı.
Temiz ve sade lisanıyla gerçekçilik anlayışı ve samimi hisleriyle Türk edebiyatına değerli katkılarda bulunan usta müellifin birçok çevirisi de bulunuyor.
